Suriye'nin kuzeyinde Kürtlerin kontrolündeki bölgeler federal sistemin kurulmasını onayladı. Alınan bu kararın bölge için yankıları da büyük olacağa benziyor. IŞİD'le mücadele örtüsü ile hem Amerika'nın hem Rusya'nın sempatisini kazanan Suriyeli Kürtlerin aldığı bu kararın altında yine Rus ve Amerikan desteği olup olmadığı da merak konusu oldu.

Suriye'de atılan her adımın savaşı daha karmaşık bir hale soktuğu bir ortamda verilen Federal sistem kararı zaten arapsaçına dönen durumu kör düğüm edeceğe benziyor çünkü uzmanlar bu kararın Suriye'deki kartların yeniden karılacağı anlamına geldiğini söylüyor.  

Suriyeli Kürtlerin aldığı bu kararı AjansHaber’e değerlendiren Niğde Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim Görevlisi Yar. Doç. Dr. Yasin Atlıoğlu, Kürtlerin bu kararının Suriye’de safları değiştirip yeni ittifaklar doğurabileceğini söyledi.

Alınan karara ABD ve Rusya desteğini “Ben Kürtlerin neden bu kadar acele ettiğini anlamadım. Herhalde Amerikalıların ve Rusların bir garantisi söz konusu olmalı. Amerika’nın ve Rusya’nın karşı olduğu bir yapılanmanın bölgede hayat bulması zaten mümkün olmaz. Birileri Kürtlere güvence vermiş gibi gözüküyor” sözleriyle ifade eden Atlıoğlu’nun AjansHaber’e yaptığı değerlendirme şu şekilde:

SURİYE’DE KARTLAR YENİDEN KARILIYOR

Suriye’de son günlerde meydana gelen gelişmeler biraz şaşırtıcı bir boyuta gelmeye başladı. Kürtlerin bu kadar erken federasyon ilan edecekleri beklenen bir gelişme değildi. Tabi bir de Rusların askerlerini geri çekme açıklamasından sonra gelmesi oldukça ilginç oldu. Bundan sonraki dönemde Suriye konusunda kartlar yeniden karılıyor gibi görünüyor. Atılan bu adımlar saflar da değişebilir ve hiç umulmadık ittifaklar da ortaya çıkabilir.

RUSYA’NIN BÖLGEDEKİ GELECEĞİ MERAK EDİLİYOR

Rusya’nın ne kadar çekileceği ve bu çekilmeden neyi kastettiği de net değil. Rusya kısmi bir çekilme mi yapacak yoksa bir süre sonra sadece üslerini bırakıp topyekûn bir çekilmemi tasarlıyor bu kısım hala belli değil. Rusya’nın verdiği çekilme kararının hemen ardından tartışılan bir konu var. Suriye merkezi yönetimi ile Ruslar arasında bir uzlaşmazlık olup olmadığı merak ediliyor. Dünya kamuoyu Rusya’nın operasyonları bitirmeden neden bu kadar çabuk çekiliyor sorusunun cevabını arıyor.

FEDERASYON KARARINA RUSYA VE AMERİKA HARİÇ HERKES KARŞI ÇIKIYOR

Benim anladığım kadarıyla İran’da Rusların Suriye’deki varlığından pek memnun değil. Belki bazı konularda beraber hareket ediyor gibi görünseler de İran’ın da bir rahatsızlığı söz konusu. Bu şartlar düşünüldüğünde Suriyeli Kürtlerin attığı bu federasyon adımı safların yeniden şekillenmesine neden olabilir. Bu bölgede bağımsız bir Kürt devletine ya da özerk bir devlete bütün bölge ülkeleri karşı çıkacaktır. Amerika yarım ağız da olsa duruma karşı olduğunu söyledi. Suriye muhalefeti içerisinden de açıklama geldi, onlar da federasyon veya yarı özerk bir yönetim olamaz dediler. Suriye’nin Birleşmiş Milletlerdeki Büyükelçisi Beşir Caferi, o da benzer bir şekilde eğer federasyon ilanı olursa Cenevre görüşmelerini olumsuz etkiler dedi. Türkiye’nin tutumu zaten biliniyor. İran’dan da bir açıklama gelmedi ama onlar da muhtemelen bir rahatsızlık belirtecektir çünkü bu bölgede bir federatif yapı ilan edilmesi ve fiili olarak burada ortaya çıkması Türkiye’yi de İran’ı da Suriye Merkezi Yönetimini de rahatsız edecek, Suriye muhalefetini de rahatsız edecek… Geriye etki aktörlerden Amerika ve Rusya kalıyor.

BU TABLOYU GÖRÜNCE AKLIMA MAHABAT KÜRT DEVLETİ GELİYOR

Bu tabloyu görünce benim aklıma İkinci Dünya savaşında yaşanan bir durum geldi. İngilizlerin İran’ı işgalinden dolayı kurulan bir Mahabad Kürt Cumhuriyeti var. Bu ülkenin sınırlarına bakarsanız neredeyse Suriye’deki gibi sınıra dayanmış bir devlet olduğunu görürsünüz. Mahabat Kürt Cumhuriyeti’nin ömrü de zaten bir yıl falan sürdü. İran Şahı tekrar ordusunu toparlayıp bu ülkeyi ortadan kaldırdı. Bugün yaşadığımız hadise de bu devleti hatırlatıyor. Rusya ve Amerika’nın isteği ile kurulabilecek bir devlet görünümü var.

DÜNYA, SURİYE’DE YENİ İTTİFAKLARA VE YENİ ÇATIŞMALARA HAZIR OLMALI!

Ben Kürtlerin neden bu kadar acele ettiğini anlamadım. Herhalde Amerikalıların ve Rusların bir garantisi söz konusu olmalı. Amerika’nın ve Rusya’nın karşı olduğu bir yapılanmanın bölgede hayat bulması zaten mümkün olmaz. Birileri Kürtlere güvence vermiş gibi gözüküyor. Tekrar değinilmesi gereken bir durum var ki; böylesi bir adım bölgedeki bütün dengeleri alt üst eder, yeni ittifaklar doğurur yeni çatışmaları ortaya çıkar. Suriye içerisinde beklenmedik ittifaklara ve çatışmalara hazırlıklı olmak lazım.

MAHABAT KÜRT CUMHURİYETİ

Ocak 1946'da Sovyetler Birliği'nin desteğiyle kurulan ve Sovyetler Birliği'nin çekilişiyle aynı yıl içinde yıkılan, Birleşmiş Milletler tarafından tanınmamış Kürt devleti.

Bu cumhuriyette, 13 bakanın bulunduğu bir yönetim kurulu oluşturuldu. Devlet başkanı Kadı Muhammed idi. Bu cumhuriyet Senendec, Uşnu ve Miyandoab şehirlerini kapsadığı gibi başkenti Mahabad'dı.

II. Dünya Savaşı sırasında, Temmuz 1941'de Büyük Britanya ve Sovyetler Birliği İran'ın işgali konusunda anlaştı. İngilizler güneyden, Sovyetler ise kuzeyden saldırarak İran'ı ikiye bölerek işgal etti. Sovyetler işgal ettiği bölgelerden Azerbaycan eyaletlerinde iki cumhuriyet kurduracaktı.

16 Ağustos 1943'te KOMELA (Komeleyê Jinêweyê Kurdistan/Kürdistan Diriliş Topluluğu) kuruldu ve Mart 1944'te Hawî cemiyetiyle yardımlaşma anlaşmasına imzaladı. Ağustos 1944'te Dinbanbar Dağı'nda Üçlü Sınır Anlaşma (Peymare Sêsinor)'nın imzalanmasıyla diğer ülkelerde bulunan Kürtler ile işbirliğini sağlamaya çalıştı.

Eylül 1945'te daha önce 1930'da Oramar İsyanı (Dağlıca/Hakkâri)'ndan sonra Kasım 1931'de Kuzey Irak'ta ayaklanan Şeyh Ahmed Barzani (Şêx Ehmed Barzanî) ve kardeşi Molla Mustafa Barzani (Mela Mistefa Barzanî) de katıldı.

Mahabad Cumhuriyeti'nin askerinin temeli Herkî ve Şıkak aşiretlerinden oluşturuluyordu. Ekim 1945'te KOMELA, adını İran Kürdistan Demokrat Partisi (KDP-İ) olarak değiştirdi.

KURULUŞ

Kasım 1945'te Sovyetlerin teşvik ve desteğiyle İran'da önce Azerbaycan Milli Hükûmeti kuruldu. Sovyetler KDP-İ'ye de 1.200 tüfek gönderdi. 22 Ocak 1946'da Mahabad'da Çarçıra Meydanı'nda Mehabad Cumhuriyeti'nin kuruluşu ilan edildi. Sovyetler Şubat 1946'ta 5.000 tüfek gönderdi.

KÜRT AZERİ İLİŞKİSİ

3 Mayıs 1946'da Mahabad Cumhuriyeti ile Azerbaycan Milli Hükûmeti arasında bir anlaşma imzalandı. Bu anlaşmaya göre:

1. İki tarafın topraklarından her birine, tarafların her birinin temsilcileri gönderilecek,

2. Kürtlerin çoğunlukta olduğu Azerbaycan topraklarında Kürt yönetimi temsilcileri, Azerilerin çoğunlukta olduğu Kürt topraklarında ise Azeriler arasında temsilciler bulunduracak,

3. İki hükûmet, ekonomik sorunlarla uğraşacak olan bir Birleşik Ekonomi Komitesi oluşturacak.

4. Gerekli olduğu zaman karşıklı askerî yardım yapılacak.

5. İran hükûmetiyle her türlü görüşmeler, iki hükûmetin onayı alındıktan sonra yürütülecek.

6. Azerbaycan hükûmeti, kendi topraklarında yaşayan Kürtler için eğitim alanında girişimler örgütlemek amacıyla gerekli olan önlemleri almayı üstlendi. Kürt hükûmeti de kendi tarafından, İran Kürdistan topraklarında yaşayan Azerbaycanlılar için aynı girişimleri gerçekleştirme vaadinde bulundu.

7. İki halk arasında tarih içinde yerleşmiş olan dostluk ve işbirliği ilişkilerini bozma denemesinde bulunan ya da onların ulusal birliğine el uzatan, kim olursa olsun, iki halk tarafından cezalandırılacaktır.

ÇÖKÜŞ

Ancak Sovyetler 9 Mayıs'ta İran topraklarından çekilince 17 Aralık'ta İran ordusu Mahabad'ı işgal ederek Mahabad Cumhuriyeti'ni yıktı. 31 Mart 1947'de Cumhurbaşkanı Kadı Muhammed, Başbakan Hacı Baba Şeyh ve Savunma Bakanı Muhammed Hüseyin Han Seyfi Kadı, Cumhuriyetinin kurulduğu yer olan Çarçıra Meydanı'nda asılarak idam edildi.

Cumhuriyete katılmış olan Barzan aşireti Nisan 1947'de Kuzey Irak'a Barzan'a döndü. Irak hükumeti Şeyh Ahmed Barzani'yi yakalayarak hapsetti ve işbirlikçi suçlamasıyla Irak ordusundan dört subayı idam etti. Molla Mustafa Barzani ise Barzan bölgesinden kaçarak Aras Nehrine ulaştıktan sonra Sovyetler Birliği'ne iltica ederek Bakü'ye gitti.

Bu cumhuriyetin millî marşı, Koye (Köysancak) doğumlu şair Dildar (Yunus Rauf)'ın 1938'de hapisteyken Sorani lehçesiyle yazdığı "Ey Reqîb" (Ey Rekip) idi.

Çöküş nedenleriyle ilgili olarak Koohi-Kamali şunları söylemektedir:

Öncelikle Kürt toplumunun ana özelliği olan kabile bölünmüşlüğü, merkezi hükümete karşı direnişin sonucunda Kürt Cumhuriyetinin kurulmasında rol oynadığı gibi bu cumhuriyetin yıkılmasına da sebebiyet vermiştir. Değişik kabileler, daha doğrusu bu kabilelerin liderleri arasındaki çatışma ve çekişmeler ulusal hareketin önünde önemli bir engel olmuştur. Bir veya birden çok kabilenin kendi çıkarları uğruna dış güçlerle iş birliği yapması Kürt tarihinde olağan bir haldir. İkinci iç sebep cumhuriyetin iyi örgütlenmiş ve politik deneyimine sahip güçlü yönetimden yoksun olması olgusudur.

Suriye'nin kuzeyinde Kürtlerin kontrolündeki bölgeler federal sistemin kurulmasını onayladı. Alınan bu kararın bölge için yankıları da büyük olacağa benziyor. IŞİD'le mücadele örtüsü ile hem Amerika'nın hem Rusya'nın sempatisini kazanan Suriyeli Kürtlerin aldığı bu kararın altında yine Rus ve Amerikan desteği olup olmadığı da merak konusu oldu.

Suriye'de atılan her adımın savaşı daha karmaşık bir hale soktuğu bir ortamda verilen Federal sistem kararı zaten arapsaçına dönen durumu kör düğüm edeceğe benziyor çünkü uzmanlar bu kararın Suriye'deki kartların yeniden karılacağı anlamına geldiğini söylüyor.  

Suriyeli Kürtlerin aldığı bu kararı AjansHaber’e değerlendiren Niğde Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim Görevlisi Yar. Doç. Dr. Yasin Atlıoğlu, Kürtlerin bu kararının Suriye’de safları değiştirip yeni ittifaklar doğurabileceğini söyledi.

Alınan karara ABD ve Rusya desteğini “Ben Kürtlerin neden bu kadar acele ettiğini anlamadım. Herhalde Amerikalıların ve Rusların bir garantisi söz konusu olmalı. Amerika’nın ve Rusya’nın karşı olduğu bir yapılanmanın bölgede hayat bulması zaten mümkün olmaz. Birileri Kürtlere güvence vermiş gibi gözüküyor” sözleriyle ifade eden Atlıoğlu’nun AjansHaber’e yaptığı değerlendirme şu şekilde:

SURİYE’DE KARTLAR YENİDEN KARILIYOR

Suriye’de son günlerde meydana gelen gelişmeler biraz şaşırtıcı bir boyuta gelmeye başladı. Kürtlerin bu kadar erken federasyon ilan edecekleri beklenen bir gelişme değildi. Tabi bir de Rusların askerlerini geri çekme açıklamasından sonra gelmesi oldukça ilginç oldu. Bundan sonraki dönemde Suriye konusunda kartlar yeniden karılıyor gibi görünüyor. Atılan bu adımlar saflar da değişebilir ve hiç umulmadık ittifaklar da ortaya çıkabilir.

RUSYA’NIN BÖLGEDEKİ GELECEĞİ MERAK EDİLİYOR

Rusya’nın ne kadar çekileceği ve bu çekilmeden neyi kastettiği de net değil. Rusya kısmi bir çekilme mi yapacak yoksa bir süre sonra sadece üslerini bırakıp topyekûn bir çekilmemi tasarlıyor bu kısım hala belli değil. Rusya’nın verdiği çekilme kararının hemen ardından tartışılan bir konu var. Suriye merkezi yönetimi ile Ruslar arasında bir uzlaşmazlık olup olmadığı merak ediliyor. Dünya kamuoyu Rusya’nın operasyonları bitirmeden neden bu kadar çabuk çekiliyor sorusunun cevabını arıyor.

FEDERASYON KARARINA RUSYA VE AMERİKA HARİÇ HERKES KARŞI ÇIKIYOR

Benim anladığım kadarıyla İran’da Rusların Suriye’deki varlığından pek memnun değil. Belki bazı konularda beraber hareket ediyor gibi görünseler de İran’ın da bir rahatsızlığı söz konusu. Bu şartlar düşünüldüğünde Suriyeli Kürtlerin attığı bu federasyon adımı safların yeniden şekillenmesine neden olabilir. Bu bölgede bağımsız bir Kürt devletine ya da özerk bir devlete bütün bölge ülkeleri karşı çıkacaktır. Amerika yarım ağız da olsa duruma karşı olduğunu söyledi. Suriye muhalefeti içerisinden de açıklama geldi, onlar da federasyon veya yarı özerk bir yönetim olamaz dediler. Suriye’nin Birleşmiş Milletlerdeki Büyükelçisi Beşir Caferi, o da benzer bir şekilde eğer federasyon ilanı olursa Cenevre görüşmelerini olumsuz etkiler dedi. Türkiye’nin tutumu zaten biliniyor. İran’dan da bir açıklama gelmedi ama onlar da muhtemelen bir rahatsızlık belirtecektir çünkü bu bölgede bir federatif yapı ilan edilmesi ve fiili olarak burada ortaya çıkması Türkiye’yi de İran’ı da Suriye Merkezi Yönetimini de rahatsız edecek, Suriye muhalefetini de rahatsız edecek… Geriye etki aktörlerden Amerika ve Rusya kalıyor.

BU TABLOYU GÖRÜNCE AKLIMA MAHABAT KÜRT DEVLETİ GELİYOR

Bu tabloyu görünce benim aklıma İkinci Dünya savaşında yaşanan bir durum geldi. İngilizlerin İran’ı işgalinden dolayı kurulan bir Mahabad Kürt Cumhuriyeti var. Bu ülkenin sınırlarına bakarsanız neredeyse Suriye’deki gibi sınıra dayanmış bir devlet olduğunu görürsünüz. Mahabat Kürt Cumhuriyeti’nin ömrü de zaten bir yıl falan sürdü. İran Şahı tekrar ordusunu toparlayıp bu ülkeyi ortadan kaldırdı. Bugün yaşadığımız hadise de bu devleti hatırlatıyor. Rusya ve Amerika’nın isteği ile kurulabilecek bir devlet görünümü var.

DÜNYA, SURİYE’DE YENİ İTTİFAKLARA VE YENİ ÇATIŞMALARA HAZIR OLMALI!

Ben Kürtlerin neden bu kadar acele ettiğini anlamadım. Herhalde Amerikalıların ve Rusların bir garantisi söz konusu olmalı. Amerika’nın ve Rusya’nın karşı olduğu bir yapılanmanın bölgede hayat bulması zaten mümkün olmaz. Birileri Kürtlere güvence vermiş gibi gözüküyor. Tekrar değinilmesi gereken bir durum var ki; böylesi bir adım bölgedeki bütün dengeleri alt üst eder, yeni ittifaklar doğurur yeni çatışmaları ortaya çıkar. Suriye içerisinde beklenmedik ittifaklara ve çatışmalara hazırlıklı olmak lazım.

MAHABAT KÜRT CUMHURİYETİ

Ocak 1946'da Sovyetler Birliği'nin desteğiyle kurulan ve Sovyetler Birliği'nin çekilişiyle aynı yıl içinde yıkılan, Birleşmiş Milletler tarafından tanınmamış Kürt devleti.

Bu cumhuriyette, 13 bakanın bulunduğu bir yönetim kurulu oluşturuldu. Devlet başkanı Kadı Muhammed idi. Bu cumhuriyet Senendec, Uşnu ve Miyandoab şehirlerini kapsadığı gibi başkenti Mahabad'dı.

II. Dünya Savaşı sırasında, Temmuz 1941'de Büyük Britanya ve Sovyetler Birliği İran'ın işgali konusunda anlaştı. İngilizler güneyden, Sovyetler ise kuzeyden saldırarak İran'ı ikiye bölerek işgal etti. Sovyetler işgal ettiği bölgelerden Azerbaycan eyaletlerinde iki cumhuriyet kurduracaktı.

16 Ağustos 1943'te KOMELA (Komeleyê Jinêweyê Kurdistan/Kürdistan Diriliş Topluluğu) kuruldu ve Mart 1944'te Hawî cemiyetiyle yardımlaşma anlaşmasına imzaladı. Ağustos 1944'te Dinbanbar Dağı'nda Üçlü Sınır Anlaşma (Peymare Sêsinor)'nın imzalanmasıyla diğer ülkelerde bulunan Kürtler ile işbirliğini sağlamaya çalıştı.

Eylül 1945'te daha önce 1930'da Oramar İsyanı (Dağlıca/Hakkâri)'ndan sonra Kasım 1931'de Kuzey Irak'ta ayaklanan Şeyh Ahmed Barzani (Şêx Ehmed Barzanî) ve kardeşi Molla Mustafa Barzani (Mela Mistefa Barzanî) de katıldı.

Mahabad Cumhuriyeti'nin askerinin temeli Herkî ve Şıkak aşiretlerinden oluşturuluyordu. Ekim 1945'te KOMELA, adını İran Kürdistan Demokrat Partisi (KDP-İ) olarak değiştirdi.

KURULUŞ

Kasım 1945'te Sovyetlerin teşvik ve desteğiyle İran'da önce Azerbaycan Milli Hükûmeti kuruldu. Sovyetler KDP-İ'ye de 1.200 tüfek gönderdi. 22 Ocak 1946'da Mahabad'da Çarçıra Meydanı'nda Mehabad Cumhuriyeti'nin kuruluşu ilan edildi. Sovyetler Şubat 1946'ta 5.000 tüfek gönderdi.

KÜRT AZERİ İLİŞKİSİ

3 Mayıs 1946'da Mahabad Cumhuriyeti ile Azerbaycan Milli Hükûmeti arasında bir anlaşma imzalandı. Bu anlaşmaya göre:

1. İki tarafın topraklarından her birine, tarafların her birinin temsilcileri gönderilecek,

2. Kürtlerin çoğunlukta olduğu Azerbaycan topraklarında Kürt yönetimi temsilcileri, Azerilerin çoğunlukta olduğu Kürt topraklarında ise Azeriler arasında temsilciler bulunduracak,

3. İki hükûmet, ekonomik sorunlarla uğraşacak olan bir Birleşik Ekonomi Komitesi oluşturacak.

4. Gerekli olduğu zaman karşıklı askerî yardım yapılacak.

5. İran hükûmetiyle her türlü görüşmeler, iki hükûmetin onayı alındıktan sonra yürütülecek.

6. Azerbaycan hükûmeti, kendi topraklarında yaşayan Kürtler için eğitim alanında girişimler örgütlemek amacıyla gerekli olan önlemleri almayı üstlendi. Kürt hükûmeti de kendi tarafından, İran Kürdistan topraklarında yaşayan Azerbaycanlılar için aynı girişimleri gerçekleştirme vaadinde bulundu.

7. İki halk arasında tarih içinde yerleşmiş olan dostluk ve işbirliği ilişkilerini bozma denemesinde bulunan ya da onların ulusal birliğine el uzatan, kim olursa olsun, iki halk tarafından cezalandırılacaktır.

ÇÖKÜŞ

Ancak Sovyetler 9 Mayıs'ta İran topraklarından çekilince 17 Aralık'ta İran ordusu Mahabad'ı işgal ederek Mahabad Cumhuriyeti'ni yıktı. 31 Mart 1947'de Cumhurbaşkanı Kadı Muhammed, Başbakan Hacı Baba Şeyh ve Savunma Bakanı Muhammed Hüseyin Han Seyfi Kadı, Cumhuriyetinin kurulduğu yer olan Çarçıra Meydanı'nda asılarak idam edildi.

Cumhuriyete katılmış olan Barzan aşireti Nisan 1947'de Kuzey Irak'a Barzan'a döndü. Irak hükumeti Şeyh Ahmed Barzani'yi yakalayarak hapsetti ve işbirlikçi suçlamasıyla Irak ordusundan dört subayı idam etti. Molla Mustafa Barzani ise Barzan bölgesinden kaçarak Aras Nehrine ulaştıktan sonra Sovyetler Birliği'ne iltica ederek Bakü'ye gitti.

Bu cumhuriyetin millî marşı, Koye (Köysancak) doğumlu şair Dildar (Yunus Rauf)'ın 1938'de hapisteyken Sorani lehçesiyle yazdığı "Ey Reqîb" (Ey Rekip) idi.

Çöküş nedenleriyle ilgili olarak Koohi-Kamali şunları söylemektedir:

Öncelikle Kürt toplumunun ana özelliği olan kabile bölünmüşlüğü, merkezi hükümete karşı direnişin sonucunda Kürt Cumhuriyetinin kurulmasında rol oynadığı gibi bu cumhuriyetin yıkılmasına da sebebiyet vermiştir. Değişik kabileler, daha doğrusu bu kabilelerin liderleri arasındaki çatışma ve çekişmeler ulusal hareketin önünde önemli bir engel olmuştur. Bir veya birden çok kabilenin kendi çıkarları uğruna dış güçlerle iş birliği yapması Kürt tarihinde olağan bir haldir. İkinci iç sebep cumhuriyetin iyi örgütlenmiş ve politik deneyimine sahip güçlü yönetimden yoksun olması olgusudur.Suriye'nin kuzeyinde Kürtlerin kontrolündeki bölgeler federal sistemin kurulmasını onayladı. Alınan bu kararın bölge için yankıları da büyük olacağa benziyor. IŞİD'le mücadele örtüsü ile hem Amerika'nın hem Rusya'nın sempatisini kazanan Suriyeli Kürtlerin aldığı bu kararın altında yine Rus ve Amerikan desteği olup olmadığı da merak konusu oldu.

Suriye'de atılan her adımın savaşı daha karmaşık bir hale soktuğu bir ortamda verilen Federal sistem kararı zaten arapsaçına dönen durumu kör düğüm edeceğe benziyor çünkü uzmanlar bu kararın Suriye'deki kartların yeniden karılacağı anlamına geldiğini söylüyor.  

Suriyeli Kürtlerin aldığı bu kararı AjansHaber’e değerlendiren Niğde Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim Görevlisi Yar. Doç. Dr. Yasin Atlıoğlu, Kürtlerin bu kararının Suriye’de safları değiştirip yeni ittifaklar doğurabileceğini söyledi.

Alınan karara ABD ve Rusya desteğini “Ben Kürtlerin neden bu kadar acele ettiğini anlamadım. Herhalde Amerikalıların ve Rusların bir garantisi söz konusu olmalı. Amerika’nın ve Rusya’nın karşı olduğu bir yapılanmanın bölgede hayat bulması zaten mümkün olmaz. Birileri Kürtlere güvence vermiş gibi gözüküyor” sözleriyle ifade eden Atlıoğlu’nun AjansHaber’e yaptığı değerlendirme şu şekilde:

SURİYE’DE KARTLAR YENİDEN KARILIYOR

Suriye’de son günlerde meydana gelen gelişmeler biraz şaşırtıcı bir boyuta gelmeye başladı. Kürtlerin bu kadar erken federasyon ilan edecekleri beklenen bir gelişme değildi. Tabi bir de Rusların askerlerini geri çekme açıklamasından sonra gelmesi oldukça ilginç oldu. Bundan sonraki dönemde Suriye konusunda kartlar yeniden karılıyor gibi görünüyor. Atılan bu adımlar saflar da değişebilir ve hiç umulmadık ittifaklar da ortaya çıkabilir.

RUSYA’NIN BÖLGEDEKİ GELECEĞİ MERAK EDİLİYOR

Rusya’nın ne kadar çekileceği ve bu çekilmeden neyi kastettiği de net değil. Rusya kısmi bir çekilme mi yapacak yoksa bir süre sonra sadece üslerini bırakıp topyekûn bir çekilmemi tasarlıyor bu kısım hala belli değil. Rusya’nın verdiği çekilme kararının hemen ardından tartışılan bir konu var. Suriye merkezi yönetimi ile Ruslar arasında bir uzlaşmazlık olup olmadığı merak ediliyor. Dünya kamuoyu Rusya’nın operasyonları bitirmeden neden bu kadar çabuk çekiliyor sorusunun cevabını arıyor.

FEDERASYON KARARINA RUSYA VE AMERİKA HARİÇ HERKES KARŞI ÇIKIYOR

Benim anladığım kadarıyla İran’da Rusların Suriye’deki varlığından pek memnun değil. Belki bazı konularda beraber hareket ediyor gibi görünseler de İran’ın da bir rahatsızlığı söz konusu. Bu şartlar düşünüldüğünde Suriyeli Kürtlerin attığı bu federasyon adımı safların yeniden şekillenmesine neden olabilir. Bu bölgede bağımsız bir Kürt devletine ya da özerk bir devlete bütün bölge ülkeleri karşı çıkacaktır. Amerika yarım ağız da olsa duruma karşı olduğunu söyledi. Suriye muhalefeti içerisinden de açıklama geldi, onlar da federasyon veya yarı özerk bir yönetim olamaz dediler. Suriye’nin Birleşmiş Milletlerdeki Büyükelçisi Beşir Caferi, o da benzer bir şekilde eğer federasyon ilanı olursa Cenevre görüşmelerini olumsuz etkiler dedi. Türkiye’nin tutumu zaten biliniyor. İran’dan da bir açıklama gelmedi ama onlar da muhtemelen bir rahatsızlık belirtecektir çünkü bu bölgede bir federatif yapı ilan edilmesi ve fiili olarak burada ortaya çıkması Türkiye’yi de İran’ı da Suriye Merkezi Yönetimini de rahatsız edecek, Suriye muhalefetini de rahatsız edecek… Geriye etki aktörlerden Amerika ve Rusya kalıyor.

BU TABLOYU GÖRÜNCE AKLIMA MAHABAT KÜRT DEVLETİ GELİYOR

Bu tabloyu görünce benim aklıma İkinci Dünya savaşında yaşanan bir durum geldi. İngilizlerin İran’ı işgalinden dolayı kurulan bir Mahabad Kürt Cumhuriyeti var. Bu ülkenin sınırlarına bakarsanız neredeyse Suriye’deki gibi sınıra dayanmış bir devlet olduğunu görürsünüz. Mahabat Kürt Cumhuriyeti’nin ömrü de zaten bir yıl falan sürdü. İran Şahı tekrar ordusunu toparlayıp bu ülkeyi ortadan kaldırdı. Bugün yaşadığımız hadise de bu devleti hatırlatıyor. Rusya ve Amerika’nın isteği ile kurulabilecek bir devlet görünümü var.

DÜNYA, SURİYE’DE YENİ İTTİFAKLARA VE YENİ ÇATIŞMALARA HAZIR OLMALI!

Ben Kürtlerin neden bu kadar acele ettiğini anlamadım. Herhalde Amerikalıların ve Rusların bir garantisi söz konusu olmalı. Amerika’nın ve Rusya’nın karşı olduğu bir yapılanmanın bölgede hayat bulması zaten mümkün olmaz. Birileri Kürtlere güvence vermiş gibi gözüküyor. Tekrar değinilmesi gereken bir durum var ki; böylesi bir adım bölgedeki bütün dengeleri alt üst eder, yeni ittifaklar doğurur yeni çatışmaları ortaya çıkar. Suriye içerisinde beklenmedik ittifaklara ve çatışmalara hazırlıklı olmak lazım.

MAHABAT KÜRT CUMHURİYETİ

Ocak 1946'da Sovyetler Birliği'nin desteğiyle kurulan ve Sovyetler Birliği'nin çekilişiyle aynı yıl içinde yıkılan, Birleşmiş Milletler tarafından tanınmamış Kürt devleti.

Bu cumhuriyette, 13 bakanın bulunduğu bir yönetim kurulu oluşturuldu. Devlet başkanı Kadı Muhammed idi. Bu cumhuriyet Senendec, Uşnu ve Miyandoab şehirlerini kapsadığı gibi başkenti Mahabad'dı.

II. Dünya Savaşı sırasında, Temmuz 1941'de Büyük Britanya ve Sovyetler Birliği İran'ın işgali konusunda anlaştı. İngilizler güneyden, Sovyetler ise kuzeyden saldırarak İran'ı ikiye bölerek işgal etti. Sovyetler işgal ettiği bölgelerden Azerbaycan eyaletlerinde iki cumhuriyet kurduracaktı.

16 Ağustos 1943'te KOMELA (Komeleyê Jinêweyê Kurdistan/Kürdistan Diriliş Topluluğu) kuruldu ve Mart 1944'te Hawî cemiyetiyle yardımlaşma anlaşmasına imzaladı. Ağustos 1944'te Dinbanbar Dağı'nda Üçlü Sınır Anlaşma (Peymare Sêsinor)'nın imzalanmasıyla diğer ülkelerde bulunan Kürtler ile işbirliğini sağlamaya çalıştı.

Eylül 1945'te daha önce 1930'da Oramar İsyanı (Dağlıca/Hakkâri)'ndan sonra Kasım 1931'de Kuzey Irak'ta ayaklanan Şeyh Ahmed Barzani (Şêx Ehmed Barzanî) ve kardeşi Molla Mustafa Barzani (Mela Mistefa Barzanî) de katıldı.

Mahabad Cumhuriyeti'nin askerinin temeli Herkî ve Şıkak aşiretlerinden oluşturuluyordu. Ekim 1945'te KOMELA, adını İran Kürdistan Demokrat Partisi (KDP-İ) olarak değiştirdi.

KURULUŞ

Kasım 1945'te Sovyetlerin teşvik ve desteğiyle İran'da önce Azerbaycan Milli Hükûmeti kuruldu. Sovyetler KDP-İ'ye de 1.200 tüfek gönderdi. 22 Ocak 1946'da Mahabad'da Çarçıra Meydanı'nda Mehabad Cumhuriyeti'nin kuruluşu ilan edildi. Sovyetler Şubat 1946'ta 5.000 tüfek gönderdi.

KÜRT AZERİ İLİŞKİSİ

3 Mayıs 1946'da Mahabad Cumhuriyeti ile Azerbaycan Milli Hükûmeti arasında bir anlaşma imzalandı. Bu anlaşmaya göre:

1. İki tarafın topraklarından her birine, tarafların her birinin temsilcileri gönderilecek,

2. Kürtlerin çoğunlukta olduğu Azerbaycan topraklarında Kürt yönetimi temsilcileri, Azerilerin çoğunlukta olduğu Kürt topraklarında ise Azeriler arasında temsilciler bulunduracak,

3. İki hükûmet, ekonomik sorunlarla uğraşacak olan bir Birleşik Ekonomi Komitesi oluşturacak.

4. Gerekli olduğu zaman karşıklı askerî yardım yapılacak.

5. İran hükûmetiyle her türlü görüşmeler, iki hükûmetin onayı alındıktan sonra yürütülecek.

6. Azerbaycan hükûmeti, kendi topraklarında yaşayan Kürtler için eğitim alanında girişimler örgütlemek amacıyla gerekli olan önlemleri almayı üstlendi. Kürt hükûmeti de kendi tarafından, İran Kürdistan topraklarında yaşayan Azerbaycanlılar için aynı girişimleri gerçekleştirme vaadinde bulundu.

7. İki halk arasında tarih içinde yerleşmiş olan dostluk ve işbirliği ilişkilerini bozma denemesinde bulunan ya da onların ulusal birliğine el uzatan, kim olursa olsun, iki halk tarafından cezalandırılacaktır.

ÇÖKÜŞ

Ancak Sovyetler 9 Mayıs'ta İran topraklarından çekilince 17 Aralık'ta İran ordusu Mahabad'ı işgal ederek Mahabad Cumhuriyeti'ni yıktı. 31 Mart 1947'de Cumhurbaşkanı Kadı Muhammed, Başbakan Hacı Baba Şeyh ve Savunma Bakanı Muhammed Hüseyin Han Seyfi Kadı, Cumhuriyetinin kurulduğu yer olan Çarçıra Meydanı'nda asılarak idam edildi.

Cumhuriyete katılmış olan Barzan aşireti Nisan 1947'de Kuzey Irak'a Barzan'a döndü. Irak hükumeti Şeyh Ahmed Barzani'yi yakalayarak hapsetti ve işbirlikçi suçlamasıyla Irak ordusundan dört subayı idam etti. Molla Mustafa Barzani ise Barzan bölgesinden kaçarak Aras Nehrine ulaştıktan sonra Sovyetler Birliği'ne iltica ederek Bakü'ye gitti.

Bu cumhuriyetin millî marşı, Koye (Köysancak) doğumlu şair Dildar (Yunus Rauf)'ın 1938'de hapisteyken Sorani lehçesiyle yazdığı "Ey Reqîb" (Ey Rekip) idi.

Çöküş nedenleriyle ilgili olarak Koohi-Kamali şunları söylemektedir:

Öncelikle Kürt toplumunun ana özelliği olan kabile bölünmüşlüğü, merkezi hükümete karşı direnişin sonucunda Kürt Cumhuriyetinin kurulmasında rol oynadığı gibi bu cumhuriyetin yıkılmasına da sebebiyet vermiştir. Değişik kabileler, daha doğrusu bu kabilelerin liderleri arasındaki çatışma ve çekişmeler ulusal hareketin önünde önemli bir engel olmuştur. Bir veya birden çok kabilenin kendi çıkarları uğruna dış güçlerle iş birliği yapması Kürt tarihinde olağan bir haldir. İkinci iç sebep cumhuriyetin iyi örgütlenmiş ve politik deneyimine sahip güçlü yönetimden yoksun olması olgusudur.Suriye'nin kuzeyinde Kürtlerin kontrolündeki bölgeler federal sistemin kurulmasını onayladı. Alınan bu kararın bölge için yankıları da büyük olacağa benziyor. IŞİD'le mücadele örtüsü ile hem Amerika'nın hem Rusya'nın sempatisini kazanan Suriyeli Kürtlerin aldığı bu kararın altında yine Rus ve Amerikan desteği olup olmadığı da merak konusu oldu.

Suriye'de atılan her adımın savaşı daha karmaşık bir hale soktuğu bir ortamda verilen Federal sistem kararı zaten arapsaçına dönen durumu kör düğüm edeceğe benziyor çünkü uzmanlar bu kararın Suriye'deki kartların yeniden karılacağı anlamına geldiğini söylüyor.  

Suriyeli Kürtlerin aldığı bu kararı AjansHaber’e değerlendiren Niğde Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim Görevlisi Yar. Doç. Dr. Yasin Atlıoğlu, Kürtlerin bu kararının Suriye’de safları değiştirip yeni ittifaklar doğurabileceğini söyledi.

Alınan karara ABD ve Rusya desteğini “Ben Kürtlerin neden bu kadar acele ettiğini anlamadım. Herhalde Amerikalıların ve Rusların bir garantisi söz konusu olmalı. Amerika’nın ve Rusya’nın karşı olduğu bir yapılanmanın bölgede hayat bulması zaten mümkün olmaz. Birileri Kürtlere güvence vermiş gibi gözüküyor” sözleriyle ifade eden Atlıoğlu’nun AjansHaber’e yaptığı değerlendirme şu şekilde:

SURİYE’DE KARTLAR YENİDEN KARILIYOR

Suriye’de son günlerde meydana gelen gelişmeler biraz şaşırtıcı bir boyuta gelmeye başladı. Kürtlerin bu kadar erken federasyon ilan edecekleri beklenen bir gelişme değildi. Tabi bir de Rusların askerlerini geri çekme açıklamasından sonra gelmesi oldukça ilginç oldu. Bundan sonraki dönemde Suriye konusunda kartlar yeniden karılıyor gibi görünüyor. Atılan bu adımlar saflar da değişebilir ve hiç umulmadık ittifaklar da ortaya çıkabilir.

RUSYA’NIN BÖLGEDEKİ GELECEĞİ MERAK EDİLİYOR

Rusya’nın ne kadar çekileceği ve bu çekilmeden neyi kastettiği de net değil. Rusya kısmi bir çekilme mi yapacak yoksa bir süre sonra sadece üslerini bırakıp topyekûn bir çekilmemi tasarlıyor bu kısım hala belli değil. Rusya’nın verdiği çekilme kararının hemen ardından tartışılan bir konu var. Suriye merkezi yönetimi ile Ruslar arasında bir uzlaşmazlık olup olmadığı merak ediliyor. Dünya kamuoyu Rusya’nın operasyonları bitirmeden neden bu kadar çabuk çekiliyor sorusunun cevabını arıyor.

FEDERASYON KARARINA RUSYA VE AMERİKA HARİÇ HERKES KARŞI ÇIKIYOR

Benim anladığım kadarıyla İran’da Rusların Suriye’deki varlığından pek memnun değil. Belki bazı konularda beraber hareket ediyor gibi görünseler de İran’ın da bir rahatsızlığı söz konusu. Bu şartlar düşünüldüğünde Suriyeli Kürtlerin attığı bu federasyon adımı safların yeniden şekillenmesine neden olabilir. Bu bölgede bağımsız bir Kürt devletine ya da özerk bir devlete bütün bölge ülkeleri karşı çıkacaktır. Amerika yarım ağız da olsa duruma karşı olduğunu söyledi. Suriye muhalefeti içerisinden de açıklama geldi, onlar da federasyon veya yarı özerk bir yönetim olamaz dediler. Suriye’nin Birleşmiş Milletlerdeki Büyükelçisi Beşir Caferi, o da benzer bir şekilde eğer federasyon ilanı olursa Cenevre görüşmelerini olumsuz etkiler dedi. Türkiye’nin tutumu zaten biliniyor. İran’dan da bir açıklama gelmedi ama onlar da muhtemelen bir rahatsızlık belirtecektir çünkü bu bölgede bir federatif yapı ilan edilmesi ve fiili olarak burada ortaya çıkması Türkiye’yi de İran’ı da Suriye Merkezi Yönetimini de rahatsız edecek, Suriye muhalefetini de rahatsız edecek… Geriye etki aktörlerden Amerika ve Rusya kalıyor.

BU TABLOYU GÖRÜNCE AKLIMA MAHABAT KÜRT DEVLETİ GELİYOR

Bu tabloyu görünce benim aklıma İkinci Dünya savaşında yaşanan bir durum geldi. İngilizlerin İran’ı işgalinden dolayı kurulan bir Mahabad Kürt Cumhuriyeti var. Bu ülkenin sınırlarına bakarsanız neredeyse Suriye’deki gibi sınıra dayanmış bir devlet olduğunu görürsünüz. Mahabat Kürt Cumhuriyeti’nin ömrü de zaten bir yıl falan sürdü. İran Şahı tekrar ordusunu toparlayıp bu ülkeyi ortadan kaldırdı. Bugün yaşadığımız hadise de bu devleti hatırlatıyor. Rusya ve Amerika’nın isteği ile kurulabilecek bir devlet görünümü var.

DÜNYA, SURİYE’DE YENİ İTTİFAKLARA VE YENİ ÇATIŞMALARA HAZIR OLMALI!

Ben Kürtlerin neden bu kadar acele ettiğini anlamadım. Herhalde Amerikalıların ve Rusların bir garantisi söz konusu olmalı. Amerika’nın ve Rusya’nın karşı olduğu bir yapılanmanın bölgede hayat bulması zaten mümkün olmaz. Birileri Kürtlere güvence vermiş gibi gözüküyor. Tekrar değinilmesi gereken bir durum var ki; böylesi bir adım bölgedeki bütün dengeleri alt üst eder, yeni ittifaklar doğurur yeni çatışmaları ortaya çıkar. Suriye içerisinde beklenmedik ittifaklara ve çatışmalara hazırlıklı olmak lazım.

MAHABAT KÜRT CUMHURİYETİ

Ocak 1946'da Sovyetler Birliği'nin desteğiyle kurulan ve Sovyetler Birliği'nin çekilişiyle aynı yıl içinde yıkılan, Birleşmiş Milletler tarafından tanınmamış Kürt devleti.

Bu cumhuriyette, 13 bakanın bulunduğu bir yönetim kurulu oluşturuldu. Devlet başkanı Kadı Muhammed idi. Bu cumhuriyet Senendec, Uşnu ve Miyandoab şehirlerini kapsadığı gibi başkenti Mahabad'dı.

II. Dünya Savaşı sırasında, Temmuz 1941'de Büyük Britanya ve Sovyetler Birliği İran'ın işgali konusunda anlaştı. İngilizler güneyden, Sovyetler ise kuzeyden saldırarak İran'ı ikiye bölerek işgal etti. Sovyetler işgal ettiği bölgelerden Azerbaycan eyaletlerinde iki cumhuriyet kurduracaktı.

16 Ağustos 1943'te KOMELA (Komeleyê Jinêweyê Kurdistan/Kürdistan Diriliş Topluluğu) kuruldu ve Mart 1944'te Hawî cemiyetiyle yardımlaşma anlaşmasına imzaladı. Ağustos 1944'te Dinbanbar Dağı'nda Üçlü Sınır Anlaşma (Peymare Sêsinor)'nın imzalanmasıyla diğer ülkelerde bulunan Kürtler ile işbirliğini sağlamaya çalıştı.

Eylül 1945'te daha önce 1930'da Oramar İsyanı (Dağlıca/Hakkâri)'ndan sonra Kasım 1931'de Kuzey Irak'ta ayaklanan Şeyh Ahmed Barzani (Şêx Ehmed Barzanî) ve kardeşi Molla Mustafa Barzani (Mela Mistefa Barzanî) de katıldı.

Mahabad Cumhuriyeti'nin askerinin temeli Herkî ve Şıkak aşiretlerinden oluşturuluyordu. Ekim 1945'te KOMELA, adını İran Kürdistan Demokrat Partisi (KDP-İ) olarak değiştirdi.

KURULUŞ

Kasım 1945'te Sovyetlerin teşvik ve desteğiyle İran'da önce Azerbaycan Milli Hükûmeti kuruldu. Sovyetler KDP-İ'ye de 1.200 tüfek gönderdi. 22 Ocak 1946'da Mahabad'da Çarçıra Meydanı'nda Mehabad Cumhuriyeti'nin kuruluşu ilan edildi. Sovyetler Şubat 1946'ta 5.000 tüfek gönderdi.

KÜRT AZERİ İLİŞKİSİ

3 Mayıs 1946'da Mahabad Cumhuriyeti ile Azerbaycan Milli Hükûmeti arasında bir anlaşma imzalandı. Bu anlaşmaya göre:

1. İki tarafın topraklarından her birine, tarafların her birinin temsilcileri gönderilecek,

2. Kürtlerin çoğunlukta olduğu Azerbaycan topraklarında Kürt yönetimi temsilcileri, Azerilerin çoğunlukta olduğu Kürt topraklarında ise Azeriler arasında temsilciler bulunduracak,

3. İki hükûmet, ekonomik sorunlarla uğraşacak olan bir Birleşik Ekonomi Komitesi oluşturacak.

4. Gerekli olduğu zaman karşıklı askerî yardım yapılacak.

5. İran hükûmetiyle her türlü görüşmeler, iki hükûmetin onayı alındıktan sonra yürütülecek.

6. Azerbaycan hükûmeti, kendi topraklarında yaşayan Kürtler için eğitim alanında girişimler örgütlemek amacıyla gerekli olan önlemleri almayı üstlendi. Kürt hükûmeti de kendi tarafından, İran Kürdistan topraklarında yaşayan Azerbaycanlılar için aynı girişimleri gerçekleştirme vaadinde bulundu.

7. İki halk arasında tarih içinde yerleşmiş olan dostluk ve işbirliği ilişkilerini bozma denemesinde bulunan ya da onların ulusal birliğine el uzatan, kim olursa olsun, iki halk tarafından cezalandırılacaktır.

ÇÖKÜŞ

Ancak Sovyetler 9 Mayıs'ta İran topraklarından çekilince 17 Aralık'ta İran ordusu Mahabad'ı işgal ederek Mahabad Cumhuriyeti'ni yıktı. 31 Mart 1947'de Cumhurbaşkanı Kadı Muhammed, Başbakan Hacı Baba Şeyh ve Savunma Bakanı Muhammed Hüseyin Han Seyfi Kadı, Cumhuriyetinin kurulduğu yer olan Çarçıra Meydanı'nda asılarak idam edildi.

Cumhuriyete katılmış olan Barzan aşireti Nisan 1947'de Kuzey Irak'a Barzan'a döndü. Irak hükumeti Şeyh Ahmed Barzani'yi yakalayarak hapsetti ve işbirlikçi suçlamasıyla Irak ordusundan dört subayı idam etti. Molla Mustafa Barzani ise Barzan bölgesinden kaçarak Aras Nehrine ulaştıktan sonra Sovyetler Birliği'ne iltica ederek Bakü'ye gitti.

Bu cumhuriyetin millî marşı, Koye (Köysancak) doğumlu şair Dildar (Yunus Rauf)'ın 1938'de hapisteyken Sorani lehçesiyle yazdığı "Ey Reqîb" (Ey Rekip) idi.

Çöküş nedenleriyle ilgili olarak Koohi-Kamali şunları söylemektedir:

Öncelikle Kürt toplumunun ana özelliği olan kabile bölünmüşlüğü, merkezi hükümete karşı direnişin sonucunda Kürt Cumhuriyetinin kurulmasında rol oynadığı gibi bu cumhuriyetin yıkılmasına da sebebiyet vermiştir. Değişik kabileler, daha doğrusu bu kabilelerin liderleri arasındaki çatışma ve çekişmeler ulusal hareketin önünde önemli bir engel olmuştur. Bir veya birden çok kabilenin kendi çıkarları uğruna dış güçlerle iş birliği yapması Kürt tarihinde olağan bir haldir. İkinci iç sebep cumhuriyetin iyi örgütlenmiş ve politik deneyimine sahip güçlü yönetimden yoksun olması olgusudur.V